روزنامه جام جم در صفحه دانش به انتشار گفت و گو با فرداد درودی درباره واکسن و راه های پیشگیری از ویروس ایدز پرداخت. در این گفت و گو که در شماره یکشنبه چهارم بهمن ١٣٩٤ خورشیدی با مدیر کشوری دفتر برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز (UNAIDS) انجام شد، آمده است:

اشاره: در شرایطی که این روزها بیلبوردهایی با موضوع سلامت و کنترل ایدز در سطح پایتخت به چشم می‌خورد، چند روز پیش خبری در رسانه‌ها با این عنوان منتشر شد که محققان ثابت کرده‌اند تنها راه پیشگیری از ابتلا به ایدز، واکسن است. از آنجا که درمان ایدز از جمله مهم‌ترین آرمان‌های دنیای پزشکی است از دکتر« فرداد درودی»، مدیر کشوری دفتر برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز (UNAIDS) برای گفت‌وگو درباره واقعیت این خبر، وقت ملاقات گرفتم.

برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز، علاوه بر هماهنگی برنامه کشورها و ١١ بخش مختلف سازمان ملل، به تدوین برنامه، استخراج اطلاعات استراتژیک و همین‌طور ارزشیابی، پایش و حمایت‌طلبی برای کنترل جهانی ایدز در کشورها کمک می‌کند. در کشور ما برای مقابله با ایدز دبیرخانه کمیته کشوری ایدز در وزارت بهداشت تشکیل شده است و وظیفه هماهنگی بین نهادها را به‌عهده دارد. آنچه در ادامه می‌خوانید حاصل گفت‌وگوی یک ساعته جام‌جم با یکی از فرماندهان ایرانی خط مقدم نبرد با بیماری مهلک قرن اخیر است.

آقای دکتر! آخرین وضعیت و آمارها از نبرد بشریت با ایدز چگونه است؟

خیلی خلاصه بگویم از سال ١٩٨١ که اولین موارد اچ‌آی‌وی در دنیا مشاهده شد تا به امروز حدود ٧٠ میلیون نفر را در جهان گرفتار کرده است. این عدد تقریبا به اندازه جمعیت کشور ماست. اکنون حدود ٣٧ میلیون نفر با ویروس ایدز زندگی می‌کنند و مابقی فوت کرده‌اند. گسترش بیماری در این سطح به صورت پاندمی که تمام قاره‌ها را در بر گرفته در تاریخ مدرن بشر بی‌سابقه است. در هر سال حدود دو میلیون نفر به جمعیت مبتلایان ایدز افزوده می‌شود، حدود ٢/١ میلیون نفر بر اثر این بیماری فوت می‌کنند و حدود ١٦ میلیون نفر به داروهای مهارکننده اچ‌آی‌وی دسترسی دارند.

نتیجه مطالعات محققان در ٣٥ سال مبارزه با ایدز ما را به کجا رسانده است؟

مسلما محققان دست روی دست نگذاشته اند و کارهای زیادی کرده‌اند. در نتیجه ساخت داروهای جدید، میزان ابتلا به موارد جدی از سال ٢٠٠٠ حدود ٣٥ درصد کاهش پیدا کرده است. ٤٢ درصد کاهش مرگ و ٥٨ درصد کاهش در ابتلا به موارد جدید میان کودکان و ٨٤ درصد پوشش درمان ضد ویروسی ما بیشتر شده است. این‌ نتایج نشان می‌دهد ما می‌توانیم ایدز را کنترل کنیم. تجربه کشورهای آفریقایی که بیشترین میزان ابتلا را داشتند و اکنون کنترل شده‌ترین وضعیت را دارند، نشان می‌دهد حتی در کشورهای فقیر هم می‌توانیم موفق عمل کنیم. الان دیگر پولی را که برای مقابله با اچ‌آی‌وی خرج می‌شود، هزینه نمی‌دانیم، بلکه سرمایه‌گذاری تلقی می‌کنیم. روش‌های درمانی جدید موجب شده اچ‌آی‌وی از حالت بیماری کشنده و وحشتناک به یک بیماری مزمن تبدیل شود. فقط نکته بد ماجرا این است که فرد مبتلا می‌تواند در طول زندگی، بیماری را به دیگران هم منتقل کند.

برای درمان دارویی و کنترل ایدز چه برنامه‌ای وجود دارد؟

با داروهای جدید می‌توان میزان ویروس در بدن فرد را تا ٩٠ درصد کاهش داد که همین مسأله میزان انتقال را هم کم می‌کند. مجموعه اینها باعث شده سازمان ملل متحد و تمام کشورها به چشم‌اندازی تا سال ٢٠٣٠ متعهد شوند که عبارت است از: به صفر رساندن ابتلا به موارد جدید، به صفر رساندن مرگ ناشی از اچ‌آی‌وی و به صفر رساندن تبعیض در ارائه خدمات پزشکی به مبتلایان اچ‌آی‌وی. برنامه مشترک سازمان ملل متحد در زمینه ایدز، استراتژی‌ای تحت عنوان اهداف ٩٠ـ٩٠ـ٩٠ برای مقابله با اچ‌آی‌وی معرفی کرده است. به این ترتیب که وقتی به سال ٢٠٣٠ رسیدیم، ٩٠ درصد افرادی که با اچ‌آی‌وی زندگی می‌کنند باید از وضع خودشان مطلع باشند، ٩٠ درصد این افراد باید تحت درمان قرار بگیرند و ٩٠ درصد افراد تحت درمان، باید ویروس در بدنشان کنترل شود و تحت درمان مؤثر باشند. اگر این کار را کنیم شاهد ٩٠ درصد کاهش در بروز بیماری خواهیم بود. به این ترتیب می‌توانیم مدعی شویم تا سال ٢٠٣٠ ابتلا به این بیماری را به صفر می‌رسانیم. نه این که حتی یک مورد ابتلا به ایدز را هم نداشته باشیم، بلکه یعنی اگر در دنیا هر سال دو میلیون مورد ابتلای جدید به این بیماری را شاهد هستیم، تا ١٥ سال دیگر بتوانیم میزان ابتلا را به کمتر از ٢٠٠ هزار مورد برسانیم. هدف تعریف ما از پایان ایدز تا سال ٢٠٣٠، یعنی ایدز دیگر تهدید بهداشتی برای کشورها نباشد. اگر این هدف محقق شود، سالانه ٢٤ میلیارد دلار هزینه مقابله با این بیماری صرفه‌جویی می‌شود و به این ترتیب تا سال ٢٠٣٠ از ابتلای ٢٨ میلیون نفر به اچ‌آی‌وی و از مرگ ٢١ میلیون نفر در سراسر جهان پیشگیری خواهیم کرد.

این دورنما در مقابله با ایدز خیلی آرمانگرایانه نیست؟

به هیچ وجه! خیلی از کشورها الان به آن رسیده‌اند. مثلا در پیشگیری از انتقال اچ‌آی‌وی از مادر باردار به جنین، در سه ماهه اول بارداری اگر متوجه شویم مادر مبتلا به اچ‌آی‌وی است، با در نظر گرفتن یک رژیم درمانی مشخص می‌توان کاری کرد که کودک سالم به دنیا بیاید. این دستاورد بزرگی است. یکی از کشورهای موفق در این زمینه، آفریقای جنوبی است که همه‌گیری اچ‌آی‌وی در آن بیش از یک درصد از جمعیتش است. اما همین کشور توانسته به حذف انتقال اچ‌آی‌وی از مادر به جنین نزدیک شود. همین‌طور کوبا که توانست انتقال اچ‌آی‌وی از مادر به جنین را به صفر برساند. در منطقه ما عمان هم خیلی خوب عمل کرده است. پس آرمانگرایانه نیست. البته در تمام دنیا شیوع موارد جدید رو به کاهش است بجز خاورمیانه، شمال آفریقا، آسیای مرکزی و اروپای شرقی که کشور ما نیز جزو همین گروه است.

چرا؟

این کشورها برنامه کنترل ایدز را جدی نگرفته‌اند. باید کنترل ایدز در اولویت باشد. مسئولان باید ارتباط با رسانه‌ها برای آموزش مردم و رفع مشکلات همکاری بین بخش‌ها را جدی بگیرند. البته بتازگی تغییرات رویکردی در وزارت بهداشت صورت گرفته که امیدوارکننده است.

وضع نبرد ما با ایدز در ایران چطور پیش می‌رود؟

در ایران حدود ٣٠ هزار نفر مبتلا به اچ‌آی‌وی شناخته شده‌اند که متاسفانه نزدیک به ٥٠٠٠ نفرشان فوت کرده‌اند. تخمین سازمان ملل و وزارت بهداشت از ابتلای حدود ٨٠ تا ١٠٠ هزار نفر به اچ‌آی‌وی در کشور خبر می‌دهد. این یعنی دست کم ٥٠ هزار نفر در کشور ما هستند که با اچ‌آی‌وی زندگی می‌کنند و بی‌خبرند. طبق استراتژی تعیین شده برای به صفر رساندن ایدز، دست‌کم ٩٠ درصد از مبتلایان باید از وضع خود آگاه شوند، در حالی که فعلا این کار انجام نشده است.

در این شرایط چکار باید کنیم؟

تجربه دنیا می‌گوید باید به سمت پیشگیری ترکیبی برویم. یعنی چند اقدام باید در کنار هم انجام شود.

در رسانه‌ها خبری اعلام شد مبنی بر این که تنها راه پیشگیری از ایدز واکسن است. درست است؟

اصلا صحیح نیست! علم می‌گوید راهکار مبارزه با ایدز، مجموعه‌ای از اقدامات کنترلی است و از جمله واکسن. افزایش پوشش داروهای ضدویروس، کاهش تبعیض، سرعت بخشیدن به برنامه پیشگیری انتقال اچ‌آی‌وی از مادر به جنین، درگیر کردن مبتلایان اچ‌آی‌وی در اجرای برنامه (زیرا مبتلایان باید بدون وقفه و پیوسته دارو مصرف کنند و این بدون آموزش ممکن نیست)، مطالعه برای یافتن روش‌های جدید و از جمله واکسن، از مهم‌ترین استراتژی‌هایی است که سازمان بهداشت جهانی و سازمان ملل برای کنترل ایدز مطرح کرده‌اند.

تحقیقات درباره تولید واکسن ایدز چقدر با جدیت دنبال می‌شود؟

در سال ٢٠٠٩ تحقیقات گسترده‌ای در تایلند انجام شد و نتایج آن نشان داد کارآمدی واکسن ایدز بعد از سه سال حدود ٣٠ درصد است. در حالی که در پزشکی، دارویی که قرار باشد به عنوان واکسن موثر عمل کند باید بیش از ٩٨ درصد موثر باشد. ببینید همه بیماری‌ها واکسن ندارند. یعنی یا از نظر علمی تولید واکسن برایش امکان‌پذیر نیست یا این که به لحاظ اقتصادی تولید واکسن آن قدر گران تمام می‌شود که تولیدش برای بیمار اقتصادی و کاربردی نیست.

اصل خبر تولید واکسن ایدز به عنوان تنها راه کنترل بیماری چه بود؟

در مقاله‌ علمی که خبر منتشر شده در رسانه‌ها با توجه به آن تنظیم شده بود، در حقیقت از مدل مفهومی سخن گفته شده بود. به این صورت که اگر بتوانیم واکسنی برای ایدز بسازیم اول این که باید ببینیم چقدر باید کارایی داشته باشد و دوم این که بحث هزینه و کارآمدی واکسن با توجه به کشورهای با درآمد پایین و کشورهای متوسط با درآمد پایین قابل اجراست یا خیر. اگر واکسنی تولید شود که هزینه هر دوره آن مثلا ١٥ هزار دلار تمام بشود، در کجای آفریقا می‌توان استفاده از آن را توصیه کرد؟! در آن مقاله سناریوها و سیاست‌های مختلف برای تولید واکسن مورد بحث قرار گرفته است. در مورد ایدز اگر بتوانیم واکسنی تولید کنیم که هر دوره واکسن شامل سه دوز حدود ٣٠ دلار (تقریبا ١١٠ هزار تومان) تمام شود در این صورت استفاده از آن واکسن در کشورهای با درآمد پایین امکان‌پذیر است و می‌تواند عنصر بسیار مهمی در کنار سایر اقدامات کنترلی باشد. محتوای این مقاله از نظر پزشکی در حوزه سیاستگذاری و سرمایه‌گذاری تحقیقات ایدز بسیار مهم است.

پس واکسن ایدز درست نشده است و تنها راه مقابله با ایدز هم نیست؟

دقیقا همین‌طور است. ما الان تمام وسایل برای مقابله با همه‌گیری ایدز و کنترل آن را در دست داریم.

این روزها در سطح تهران، بیلبوردهایی می‌بینیم که به اطلاع‌رسانی درباره ایدز و چگونگی کنترل آن می‌پردازد. آیا این امکان وجود دارد که در قالب یک طرح سراسری غربالگری یا نظیر آنچه در طرح ریشه‌کنی فلج اطفال تجربه کردیم، آن ٥٠ هزار نفر ناقل ویروس را که از ابتلای خود به اچ‌آی‌وی بی‌خبرند، شناسایی کنیم؟

سوال کاملا بجایی است و دقیقا چالش بزرگ ما در مقابله با ایدز در ایران شناسایی همین افراد است. روش غربالگری در مورد اچ‌آی‌وی چندان کاربرد ندارد. زیرا تست‌های ما مبتنی بر آنتی‌بادی است که توسط بدن درست می‌شود. وقتی ویروس وارد بدن می‌شود، مدتی طول می‌کشد تا بدن علیه آن آنتی‌بادی بسازد و در این حالت که از آن به دوره پنجره یاد می‌شود، امکان شناسایی بیماری وجود ندارد، زیرا نتیجه تست منفی می‌شود در حالی که ویروس در بدن فرد حضور دارد. ما توصیه می‌کنیم افراد به صورت داوطلبانه و همراه با مشاوره تست اچ‌آی‌وی انجام دهند. تست بسیار ساده‌ای است و سریع انجام می‌شود. تفسیر نتیجه تست در ضمن مشاوره و بررسی رفتارهای پرخطر فرد در گذشته بسیار مهم است. اگر فرد رفتار پرخطر داشته باشد و نتیجه تست منفی باشد، مشاور از او می‌خواهد به علت احتمال در وضعیت در پنجره بودن، یک ماه دیگر باز هم تست را انجام دهد. اگر هم نتیجه تست مثبت باشد، متخصصان ضمن مشاوره، فرد را به مراکز درمانی معرفی می‌کنند تا با انجام تست‌های تکمیلی و مثبت بودن نتایج آن، روند درمان را هر چه زودتر شروع کند و از انتقال هم جلوگیری شود.

پس راهکار شناسایی افراد ناقل چیست؟

برای رسیدن به این هدف باید به‌شدت در حوزه اطلاع‌رسانی سرمایه‌گذاری کنیم. ایران اولین کشور خاورمیانه است که خود را به اهداف ٩٠ـ٩٠ـ٩٠ متعهد کرد. این مستلزم یک همکاری بین بخشی موثر و گسترده است. شما به بیلبوردهای اطلاع‌رسانی که این روزها در سطح پایتخت می‌بینیم، اشاره کردید. این کار بسیار خوب و مؤثری است که در قالب پویش شهروند سالم با کمک شهرداری تهران انجام می‌شود. اصولا کنترل ایدز به عنوان یک بیماری که عمدتا در شهرها مبتلایان خود را دارد بدون مشارکت شهرداری ممکن نیست. چندی پیش هم کمپینی به نام اتوبوس ایدز در تهران اجرا شد که به تست ایدز در داوطلبان در سطح شهر می‌پرداخت. این تست‌ها به طور عادی در مراکز درمانی انجام می‌شود، ولی مردم خبر ندارند کجا و چطور؛ بعلاوه نگرانی از نتیجه احتمال مثبت تست ایدز در داوطلبان نیز با فرهنگسازی برطرف می‌شود. هر چه زودتر درمان ایدز آغاز شود، عواقب آن قابل کنترل‌تر، طول عمر بیمار بیشتر و از انتقال آن موثرتر می‌توان جلوگیری کرد.

نقص سیستم ایمنی چطور ایجاد می‌شود؟

بدن ما علاوه بر داشتن سیستم‌های عصبی مرکزی، قلبی ـ عروقی، گوارشی و... از سیستم ایمنی بهره می‌برد که پاسدار سلامت بدن در مقابل میکروب‌ها و سلول‌هایی است که به صورت سرطانی رشد می‌کنند و ناقص هستند. سیستم ایمنی همچون ارتشی است که سرباز، اسلحه، خاکریز و... دارد. خاکریز سیستم ایمنی بدن پوست است. اگر پوست خراش بردارد، یعنی خاکریز از دست رفته و میکروب‌ها می‌توانند از راه آن خراش وارد بدن شوند. سربازهای بدن ما گلبول‌های سفید هستند که انواع مختلف دارند. بعضی وقت‌ها افرادی را می‌بینیم که به صورت مادرزادی برخی از این ابزارهای دفاعی را در بدن ندارند یا به عبارتی، نقص‌های ایمنی اولیه را به صورت وراثتی دارند. اما بعضی‌ها دچار نقص ایمنی ثانویه می‌شوند. این اتفاق معمولا بر اثر ابتلا به بیماری‌ای رخ می‌دهد که موجب می‌شود سطح ایمنی بدن تنزل پیدا کند یا این که اگر فردی تحت تأثیر پرتوهایی مثل پرتو رادیواکتیو یا برخی داروها قرار بگیرد ممکن است نقص ثانویه‌ای در سیستم بدنش ایجاد شود. بعد از کشف ویروس ایدز محققان متوجه شدند ویروسی وجود دارد که می‌تواند به فرماندهان سربازان در سیستم دفاعی بدن حمله کند و آنها را از پا در بیاورد. تصور کنید ارتش بدون فرمانده بدن چقدر می‌تواند در برابر میکروب‌های مهاجم آسیب‌پذیر شود. به این ترتیب گاهی ممکن است باکتری‌ها و قارچ‌های پیش پا افتاده هم بتوانند بدن را از پا در بیاورند.

سر و کله ایدز از کجا پیدا شد؟

ویروس ایدز از سال‌ها پیش در میمون‌ها شناخته شده بود. بسیاری از بیماری‌ها مانند تب مالت از حیوانات به انسان منتقل می‌شوند. بسیاری از بیماری‌ها نیز (مثل ابولا) بر اثر جهش‌های ژنتیکی قابلیت حمله به انسان را پیدا می‌کنند. در مورد ایدز به نظر می‌رسد ویروسی که قبلا در میمون بود چنان جهش ژنتیکی‌ای کرد که توانست به انسان‌ها نیز حمله کند. معمولا ویروس‌ها و میکروب‌هایی که از حیوانات وحشی به انسان‌ها انتقال می‌یابند بر اثر مراودات شکارچی‌ها با شکار به صورت مصرف گوشت یا انتقال میکروب از لاشه به بدن شکارچی به واسطه زخمی که مثلا روی دستش قرار دارد ایجاد می‌شود. پژوهشگران می‌گویند به صورت قطعی نمی‌توان گفت ایدز چطور به وجود آمده، ولی احتمالا چنین سرگذشتی داشته است.

در مبارزه با ایدز در ایران به چه نکاتی باید توجه کنیم؟

اگر بتوانیم انتقال اچ‌آی‌وی از مادر به جنین را به صفر برسانیم و پوشش درمانی موثری در جامعه ایجاد کنیم، در کنار سایر رفتارهای پیشگیرانه، افق روشنی پیش رو خواهیم داشت. در غیر این صورت تجربه ٣٠ سال گذشته می‌گوید اگر از آموزش و اطلاع‌رسانی غافل شویم و فکر کنیم ایدز تمام شد، آن وقت موج ابتلا به ایدز باز می‌گردد و این بار بسیار سهمگین‌ خواهد بود. ما در سال ٢٠٠٩ بررسی کردیم و دیدیم به علت اقدامات مثبتی که از سال ٢٠٠٠ تا ٢٠٠٩ به‌ویژه در زندان‌ها انجام شده، شیب افزایش ابتلا به ایدز میان معتادان تزریقی شکسته شده و روی ١٥درصد مانده است. اگر اقدامات چندجانبه‌ای مثل برنامه‌های کاهش آسیب در زندان، توزیع سرنگ و سوزن و دسترسی به سرنگ استریل به صورت بدون نسخه در داروخانه‌ها، تأسیس مراکز گذری برای معتادان تزریقی، مشاوره و... انجام نمی‌شد، نرخ ابتلای معتادان تزریقی به ایدز به حدود ٨٠ درصد می‌رسید. در سال‌های گذشته سهم انتقال جنسی ایدز از سایر روش‌ها بیشتر شده است. به طوری که متأسفانه در آخرین آمار وزارت بهداشت می‌بینیم برای اولین بار در ایران سهم انتقال جنسی ایدز از انتقال تزریقی پیشی گرفته است. اگر در این حالت تصور کنیم برنامه‌های کنترل ایدز به روش انتقال تزریقی را می‌توانیم کاهش یا حتی تعطیل کنیم،وارد مسیر بسیار خطرناکی شده‌ایم. 

منبع: روزنامه جام جم