به گزارش پژوهشکده بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، «سرطان زایی مصرف تریاک» در جلسه اعضای کارگروه «مونوگراف ۱۲۶» آژانس بین المللی تحقیقات سرطان شامل ۱۶ محقق و متخصص برجسته سرطان از ۱۰ کشور جهان که ۱۱ تا ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۰/ ۲۱ -  ۳۰ شهریور ماه  ۹۹ به صورت مجازی (به دلیل پاندمی کووید -۱۹)  برگزار شد، مورد بحث، بررسی و تایید قرار گرفت.

نتایج مهم این ارزیابی ها  ۸ اکتبر ۲۰۲۰ - ۱۷ مهر ماه ۹۹، در مجله معتبر The Lancet Oncology منتشر شده است.

مطالعه کوهورت گلستان بخشی از مطالعه سرطان معده در شمال ایران (GEMINI)، نخستین و یکی از بزرگترین مطالعات کوهورت در غرب آسیا و شمال آفریقا است که در سال ۲۰۰۴ توسط تیمی از محققان پژوهشکده بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران به رهبری دکتر رضا ملک زاده و با همکاری دانشگاه علوم پزشکی گلستان، آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی ( WHO/IARC ) برخی دانشگاه ها و مراکز معتبر بین المللی تحقیقات سرطان ادامه یافت و به دستاوردهای بسیار مهم در شناسایی علل سرطان های گوارشی به ویژه سرطان مری و معده، اثبات تاثیر نوشیدن چای داغ در بروز سرطان و انتشار آن در مونوگراف آژانس بین المللی تحقیقات سرطان و نیز اثبات «سرطانزایی مصرف تریاک در بروز ۷ نوع سرطان» و تایید آن توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان برای انتشار در مونوگراف ۱۲۶ انجامید. این مطالعه، در سال ۲۰۱۸ مدال افتخار آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی را دریافت کرد.

طبقه‌بندی «سرطانزا بودن مصرف تریاک» در گروه یک «عوامل سرطانزا در انسان» توسط آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان

بر اساس نتایجی که حاصل بیش از ۱۷ ماه بررسی جزئیات تمام داده ها و شواهد «سرطان زایی مصرف تریاک» در مطالعات آزمایشگاهی و انسانی و همچنین بررسی بسیار دقیق موضوع در جلسات اخیر اعضای کارگروه مونوگراف ۱۲۶ آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی، تریاک با استناد به شواهد «کافی» در مطالعات انسانی، به عنوان «ماده سرطانزا» شناخته و در گروه «یک» عوامل سرطانزا برای انسان، طبقه بندی شد.

طبق نتایج مورد تایید کارگروه مونوگراف ۱۲۶ آژانس بین المللی تحقیقات سرطان، مصرف طولانی مدت تریاک به هر شکل (خام، شیره یا سوخته)، به هر روش (دودی یا بلعیدن) و به هر مقدار در انسان سرطانزاست.

تایید ارتباط «قوی» و «مثبت» مصرف تریاک با بروز ۷ نوع سرطان

کارگروه مونوگراف ۱۲۶ آژانس بین المللی تحقیقات سرطان، همچنین با استناد به شواهد «کافی» در مطالعات انسانی، مصرف تریاک با بروز سرطان های ریه، حنجره و مثانه را دارای ارتباط «قوی» تشخیص داد. بر پایه این بررسی ها، همچنین مصرف تریاک، دارای «ارتباط مثبت» با بروز سرطان های مری، معده، لوزالمعده و حلق با استناد به شواهد «محدود» در مطالعات انسانی است.

مشاهده متابولیت‌های تریاک در ادرار، مو و خون مصرف‌کنندگان تریاک

انواع مختلف تریاک (خام، سوخته یا شیره)، ژنوتوکسیک هستند

شواهد مستند و مورد تایید کارگروه مونوگراف ۱۲۶  آژانس بین المللی تحقیقات سرطان به ویژه مطالعه کوهورت گلستان، به شکلی قوی نشان داده است متابولیت های تریاک، در ادرار، مو و خون افرادی که این ماده مخدر را مصرف کرده اند، مشاهده شده است. بر اساس این شواهد، تریاک ویژگی های اصلی مواد سرطان زا را دارا بوده و انواع مختلف تریاک (خام، سوخته یا شیره)، ژنوتوکسیک هستند.

داده‌های مطالعه کوهورت گلستان، معتبرترین شواهد آژانس بین‌المللی تحقیقات سرطان در بررسی «سرطانزا بودن مصرف تریاک»

تایید «سرطانزا بودن مصرف تریاک» در جلسات اعضای کارگروه مونوگراف ۱۲۶ آژانس بین المللی تحقیقات سرطان، با استناد به انواع مطالعات صورت گرفته است. از جمله این مطالعات، دو مطالعه کوهورت و بیش از دوازده مطالعه مورد - شاهدی در مناطق مختلف ایران بوده اند که ارتباط بین مصرف تریاک و سرطان ها را بررسی کرده اند؛ اما بیشترین و معتبرترین داده ها در این باره که مورد استناد قرار گرفت، مربوط به شواهد وسیع، قوی و دقیق «مطالعه کوهورت گلستان» بوده است.

در مطالعه کوهورت گلستان با ۵۰، ۰۴۵ شرکت کننده بزرگسال ۴۰ تا ۷۵ سال، ۱۷ درصد افراد (۸، ۴۸۷ نفر) استفاده منظم از انواع تریاک شامل (خام، شیره و سوخته) را گزارش کرده اند. همچنین از زمان آغاز مطالعه تا ۲۰۱۹  بیش از ۸۰۰۰ مرگ درمیان شرکت کنندگان ثبت شده  که ۱۵۷۰ مورد آنها ناشی از سرطان ها و بیش از ۵۴ درصد این مرگ های سرطانی، ناشی از سرطان های دستگاه گوارش بوده است.

مطالعه کوهورت گلستان، برطرف کننده تردیدها درباره عوامل مخدوش کننده تاثیر تریاک در بروز سرطان

به اذعان کارگروه مونوگراف ۱۲۶ آژانس بین المللی تحقیقات سرطان، مطالعه کوهورت گلستان، دارای پرسشنامه ای دقیق و ساختارمند، برخوردار از مطالعه پایایی و روایی دقیق با اندازه گیری سطح متابولیت تریاک در ادرار شرکت کنندگان، سوالات دقیق درباره شکل تریاک مورد مصرف (خام، شیره یا سوخته)، نوع مصرف (دودی یا بلعیدن) زمان شروع، دفعات، میزان و مدت زمان مصرف، سایرارزیابی های دقیق جمعیت شناختی از جمله وضعیت اقتصادی، اجتماعی و سبک زندگی افراد مورد مطالعه و همچنین، برطرف کننده تردیدها درباره تاثیر احتمالی برخی عوامل همچون استعمال دخانیات که می توانسته مخدوش کننده تاثیر مصرف تریاک در بروز سرطان باشد، بوده است.

تاکید کارگره مونوگراف آژانس بین المللی تحقیقات سرطان بر این موضوع مهم، درحالی صورت می گیرد که طبق مطالعات گذشته، دربین مصرف کنندگان تریاک، مواجهه با سایر عوامل سرطان زا مانند مصرف سیگار،  شیوع بالاتری دارد که این موضوع به عنوان مهم ترین عامل مخدوش کننده، مطرح شده و این تردید وجود داشت که شاید اثرات سرطانزای تریاک در مصرف کنندگان، مربوط به سیگار بوده باشد؛ اما نتایج مطالعه کوهورت گلستان به این تردیدها پایان داده و اثبات کرده که خطر بالای ابتلا به انواع سرطان ها در تمامی زیر گروه های مصرف کننده تریاک اعم از زنان و مردان، افراد سیگاری و غیر سیگاری و شرکت کنندگان در سطوح بالاتر و پایین تر اقتصادی و اجتماعی وجود دارد.

فقدان مطالعات دقیق و آینده نگر درباره «ارتباط مصرف تریاک با بروز سرطان» با وجود مصرف بالای تریاک در جهان

با تحقق این رویداد مهم بین المللی، دکتر رضا ملک زاده، بنیانگذار و محقق اصلی مطالعه کوهورت گلستان با اشاره به قرار گرفتن «سرطانزا بودن مصرف تریاک» در گروه «یک» عوامل طبقه بندی شده سرطان در انسان، طی فرایندی پیچیده، دشوار، زمانبر و مستند به شواهد دقیق و قوی در مطالعات انسانی گفت: برای اثبات نتایج تحقیقاتی که مطابق با استانداردهای بین المللی مورد تایید معتبرترین مرجع جهانی تحقیقات سرطان باشد، باید سال ها تلاش تحقیقاتی گسترده را با همکاری های علمی بین المللی انجام داد و این دستاورد که با نقش بسیار موثر محققان علاقه مند و با انگیزه ایرانی به ثمررسید، بیانگر امکان تحقق کارهای تحقیقاتی بزرگ در کشور با وجود مشکلات فراوان و نیازمند صبر و کوشش مستمر است.

انتشار مونوگراف سرطانزایی تریاک در سال آینده ۲۰۲۱

رییس پژوهشکده بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، با اشاره به انتشار مونوگراف سرطانزایی سیگار در انسان در حدود سه دهه پیش، گفت: پس از ۴۰ سال تاخیر، سرانجام، مونوگراف سرطانزایی تریاک نیز توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان در سال ۲۰۲۱ منتشر خواهد شد.

تولید غیرقانونی تریاک در حدود ۵۰ کشور جهان

وی تایید سرطانزا بودن مصرف تریاک در انسان توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان را در حالی پراهمیت توصیف کرد که تولید و توزیع تریاک با وجود آن که از سال ۱۹۶۱ تحت کنترل درآمده اما همواره، بویژه در دهه گذشته، روند افزایشی داشته است.

به گفته ملک زاده، تریاک در حدود ۵۰ کشور جهان به طور غیرقانونی تولید می شود و بیش از ۸۰ درصد تریاک غیرقانونی جهان نیز مربوط به افغانستان است. تعداد مصرف کنندگان تریاک در جهان از ۲۰ میلیون نفر در سال ۲۰۰۷ به ۴۲.۵ میلیون نفر در سال ۲۰۱۸ رسیده و ۷۶ درصد از ۱۱۰۰ تن تریاک مصرف شده طی سال ۲۰۱۷ مربوط به آسیا بوده است.

حدود ۲۰ درصد کل تریاک تولیدشده در جهان خام مصرف می‌شود

استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی تهران با اشاره به اشکال و عوامل مصرف تریاک در جهان نیز گفت: ۱۵ تا ۲۰ درصد از کل تریاک تولید شده در جهان، به صورت خام، مصرف و باقی، به مواد افیونی دیگر و عمدتا هروئین، تبدیل می شود. جنس، سن، وضعیت اقتصادی - اجتماعی و مصرف دخانیات نیز از عوامل مهم تاثیرگذار بر مصرف تریاک هستند.

ایران بیشترین مصرف کننده تریاک در جهان است
معاون تحقیقات وزیر بهداشت گفت: ایران به دلایل تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی (همسایگی با افغانستان به عنوان بزرگترین کشت دهنده خشخاش در جهان) دارای بیشترین مصرف تریاک خام (۴۲ درصد تریاک خام مصرفی جهان) است و پس از ایران، کشورهای افغانستان و پاکستان در رتبه های بعدی قرار دارند.

به گفته رییس پژوهشکده بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران، حدود ۱۰ درصد ایرانیان بالای ۴۰ سال تریاک را به سه شکل تفریحی، تفننی و دائمی مصرف می کنند. تریاک به تنهایی ۶۹ درصد کل مواد مخدر مصرفی در ایران را تشکیل می دهد. میزان مصرف تریاک در شهرهای ایران بین ۷  تا  ۱۷.۵ درصد متغیر بوده و بالاترین میزان مصرف در استان های گلستان و کرمان است.

باورهای نادرست درباره اثرات درمانی تریاک

وی از جمله دلایل اصلی مصرف بالای تریاک در جهان و ایران را همچنین، باورهای کاملاً نادرست در مورد اثر درمانی این ماده مخدر دانست و گفت: حتی پزشکان در گذشته های دور جزو تبلیغ کنندگان مصرف تریاک بودند. «گالن» و «اوسلر» پزشکان معروف، تریاک را دارویی مفید معرفی کرده اند. در کتاب "قانون" ابن سینا نیز به مفید بودن تریاک برای درمان چند بیماری اشاره شده است.

مجاز بودن استفاده از مورفین برای تسکین درد برخی بیماران از نظر طب مدرن

محقق بین المللی سرطان در عین حال یادآور شد: امروزه مورفین که مهمترین آلکالوئید مشتق از تریاک است، به عنوان دارویی بسیار مفید برای تسکین درد در افراد مبتلا به سکته های قلبی و سرطانهای پیشرفته در ایران و جهان مصرف می شود و مصرف یک یا چند بار مورفین در هفته در بیماران با دردهای شدید به ویژه بیماران مبتلا به سرطان بسیار پیشرفته کبد که طول عمر کوتاهی خواهند داشت، از نظر طب جدید، مجاز و مفید است.

مصرف طولانی مدت تریاک به هر نوع، شکل و مقدار، سرطانزاست/ پزشکان از تجویز مصرف طولانی مدت تریاک خودداری کنند

وی افزود: نکته مهم آن است که مصرف طولانی مدت تریاک به هر نوع (خام، شیره و سوخته)، به هر شکل (بلعیدن و دودی) و به هر میزان (حتی نیم گرم در شبانه روز) باعث بروز بیماری های قلبی عروقی، سکته های قلبی و مغزی و سرطان ها می شود و پزشکان باید از تجویز طولانی مدت مصرف تریاک به بیماران خودداری کرده و عوارض غیرقابل جبران آن را به بیماران توضیح دهند.

مطالعه کوهورت گلستان تنها «مطالعه آینده نگر مبتنی بر جمعیت» جهان درباره «تاثیر تریاک بر بروز سرطان»

ملک زاده در ادامه به سابقه مطالعات درباره تاثیر مصرف طولانی مدت تریاک بر بروز سرطان اشاره کرد و گفت: با وجود سابقه طولانی و حجم قابل توجه مصرف تریاک در جهان، هیچ مطالعه جدید علمی و آینده نگری در مورد ارتباط مصرف این ماده مخدر با سرطان ها انجام نشده بود و سه مطالعه اپیدمیولوژیک گذشته نگر، تاثیر مصرف تریاک در افزایش دو برابری خطر بروز سرطان را نشان داده اند.

وی یادآور شد: مطالعه کوهورت گلستان، به عنوان بزرگترین و مهمترین مطالعه در زمینه ارتباط مصرف تریاک و سرطان (به دلیل آینده نگر و مبتنی بر جمعیت بودن، داشتن بیش از ۸۰۰۰ شرکت کننده دارای سابقه طولانی مصرف تریاک) وسیع ترین، دقیق ترین و معتبرترین داده ها را در این زمینه ارائه کرده است.

مهمترین نتایج مطالعه کوهورت گلستان در مورد تأثیر مصرف تریاک بر بروز سرطان‌ها

رهبر و محقق اصلی مطالعه کوهورت گلستان، در ادامه، مهمترین نتایج این مطالعه در مورد تأثیر مصرف طولانی مدت تریاک بر بروز سرطان ها، بیماری های قلبی عروقی و برخی بیماری های مزمن را برشمرد:

افزایش ۲ برابری شانس بروز سرطان در انسان

تاثیر مصرف طولانی مدت تریاک در بروز هفت نوع سرطان ریه، حنجره و مثانه، مری، معده، لوزالمعده و حلق

ماده سرطان زای تریاک دقیقاً در تریاک خالص یافت می شود و این تصور که تریاک خالص، سرطان زا نیست، کاملاً نادرست است.

غلظت ماده خطرناک PAH   (هیدروکربن های آروماتیک چند حلقه ای) موجود در دود تریاک، در بافت های سرطانی شرکت کنندگان در مطالعه کوهورت گلستان که  مبتلا به این بیماری بودند، مشاهده شده است. شواهد این مطالعه نشان داده است که غلظت  PAH در بافت های سرطانی مصرف کنندگان تریاک، حتی تا ۲۵ برابر بیشتر است.

متابولیت های تریاک، در ادرار، مو و خون افرادی که این ماده مخدر را به هر شکل (دودی یا بلعیدن) مصرف کرده اند، مشاهده شده است و بر اساس این شواهد، تریاک ویژگی های اصلی مواد سرطان زا را دارا بوده و انواع مختلف تریاک (خام، سوخته یا شیره)، ژنوتوکسیک هستند.

تریاک، در مقایسه با مصرف دخانیات، ماده بسیار قوی تر و موثرتری در بروز سرطان است و تاثیر تریاک در بروز برخی سرطان ها، از سیگار هم بیشتر است.

مصرف طولانی مدت تریاک با افزایش بیماری های قلبی - عروقی همراه است. شانس بروز حملات قلبی و سکته های قلبی و مغزی با مصرف تریاک، دو برابر افزایش می یابد.

مصرف منظم تریاک، خطر مرگ ناشی از بیماری های قلبی عروقی، سرطان ها و بیماری های تنفسی را مجموعا تا ۸۶ درصد افزایش می دهد

مقایسه شمار مرگ ها در بین بیماران دیابتی و غیردیابتی در مطالعه کوهورت گلستان نشان داد که ۲۵ درصد افراد مبتلا به دیابت بدون سابقه مصرف تریاک جان خود را از دست داده اند، اما این میزان در مصرف کنندگان تریاک، ۴۰ درصد بوده است. درحالی که وجود بیماری دیابت، به تنهایی، خطر مرگ را نسبت به غیردیابتی ها، حدود دو برابر می کند، همزمانی مصرف تریاک و دیابت، این خطر را به ۲.۷۶ برابر افراد غیردیابتی بدون سابقه مصرف تریاک  افزایش می دهد. همچنین مصرف تریاک، خطر مرگ زودرس در بیماران دیابتی را به طور کلی حدود ۳۰ درصد افزایش می دهد.

مصرف طولانی مدت تریاک خطر مرگ زودرس در بیماران مبتلا به سیروز کبدی را ۲.۷۴ برابر افزایش می دهد.

منبع: ستاد مبارزه با مواد مخدر